Znane są wyniki badań geofizycznych ruin zamku krzyżackiego w Piszu. Dzięki nim udało się ustalić przybliżony zarys murów dawnej budowli.
Tematy związane z zamkiem w Piszu, w szczególności plany odsłonięcia pozostałości jego murów, częściowa odbudowa bądź całkowita rekonstrukcja, zawsze wzbudzają emocje wśród mieszkańców i pasjonatów miejscowej historii. Dziś o piskim zamku wiemy zdecydowanie więcej. Być może dzięki tej wiedzy w niedługim czasie podjęta zostanie decyzja o dalszych losach najstarszej budowli w mieście, z której pozostało tak niewiele.
Badania przeprowadzone przez Stowarzyszenie Starożytników z Warszawy potwierdziły, że pod ziemią kryje się wiele pozostałości po dawnej krzyżackiej warowni. Prace zlecone przez Urząd Miejski w Piszu nadzorowała mgr Marzenna Kasprzycka, natomiast badania wykonał mgr Piotr Wroniecki.
Pomiary georadarowe ruin zamku krzyżackiego w Piszu dały bardzo ciekawe wyniki. Wykryto bardzo dużą ilość anomalii, co jest charakterystyczne dla silnie przetworzonych terenów miejskich o długotrwałym osadnictwie. W opisie interpretacji wyników nawiązano do konkretnych struktur zamku, znanych z innych źródeł. Analiza i interpretacja danych georadarowych pozwoliła z dużą pewnością stwierdzić, że pomiary wykryły relikty podpiwniczenia komnat zamku i fragment wieży południowej. Prawdopodobnie udało się także uchwycić zabudowania związane z wjazdem do zamku i fragment szyi bramnej. Wykryto także pozostałości konstrukcji nieznanych z planów historycznych i wykonanych już prac wykopaliskowych.
Badania ruin pozwoliły ustalić przybliżony zarys murów zamku. Na podstawie ich wyników wydaje się, że relikty zamku zajmują większą część parku miejskiego, a prawdopodobnie wychodzą też poza jego obszar. Nie wydaje się jednak, żeby badaniami nieinwazyjnymi można było uzyskać więcej informacji, chcąc zatem znać zarówno dokładny przebieg dawnych murów, jak i poznać strukturę zamku, fazy jego rozbudowy, przebudowy, kulturę materialną itp, należy przeprowadzić badania wykopaliskowe, ponieważ tylko wyniki takich badań będą w pełni miarodajne – czytamy w sprawozdaniu.
Historia zamku w Piszu
Przypuszczalnie w okresie od 1283 do 1344 roku bracia Zakonu Najświętszej Marii Panny wznieśli w miejscu pruskiego grodu, na prawym, zachodnim brzegu Pisy, obronny, drewniano- ziemny dwór, którym zarządzał zakonny prokurator podległy komturowi w Bałdze. Strażnica musiała ulec zniszczeniu, albo też w związku z intensyfikacją od 1344 roku najazdów na Litwę, zaszła konieczność jej rozbudowy, gdyż w latach 1344-1345 z polecenia wielkiego mistrza Henryka Dusemera w tym samym miejscu zbudowano nowe założenie. Wokół wybranego, zapewne wyniesionego nad okolicę, punktu rozciągały się (zwłaszcza od północy) tereny podmokłe i bagna. Od zachodu strażnicę osłaniała Pisa wypływająca z pobliskiego jeziora Roś. Nie posiadamy bliższych danych o tej warowni. Musiała jednak być ważnym punktem w systemie Stróży wschodniej granicy Zakonu, skoro zwróciła uwagę wywiadu litewskiego. Najważniejszym elementem obronnym drewniano-ziemnego dworu w Piszu była wieża latrynowa – gdanisko, umieszczona w nurcie rzeki. Za łożenie to zostało zniszczone podczas najazdu litewskiego w 1361 r. Ze względu na strategiczne i ekonomiczne znaczenie dwór w Piszu został odbudowany. W źródłach pisanych w II połowie XIV wieku występuje nadal jako “befestigte Jagdbude”. W latach 1431-1435 nastąpiła kolejna przebudowa założenia obronnego. Dokonał tego Zakon, pomimo zawartego w 1435 “wieczystego pokoju” z królestwem Jagiellonów. Nie można wykluczyć, że jeżeli nie w całości, to przynajmniej w części zamek miał architekturę murowaną. Niestety, także o tej fazie zabudowy nic nie wiadomo. Lustracje z początku XVI stulecia wymieniają kilkanaście pomieszczeń o określonej funkcji z wyposażeniem względnie z zawartością. Wymieniony tam jest kościół, raczej kaplica zamkowa, której wyposażenie w 1507 roku należało do “pana pflegera” czyli do przełożonego domu zakonnego. Następnie kilka razy występuje: zbrojownia, prochownia, piekarnia, browar, słodownia, kuchnia, spiżarnia (obfitująca w zapasy żywnościowe, zwłaszcza mięsne), piwnica (pełna piwa i miodu pitnego), strych, gdzie składowano zboże, mąkę i chmiel, oraz pokoje gościnne, mogące pomieścić 23 osoby. Ponadto prokurator zamkowy zarządzał jeszcze młynem, folwarkami i gospodarstwem rybackim. Nie zostały wymienione w inwentarzach inne pomieszczenia, których istnienie wymagała reguła. Należały do nich: refektarz, kapitularz, mieszkanie prokuratora, czy też sypialnie załogi (w tym braci), która w 1507 roku liczyła 30 osób. Dalsze 9 osób podległe prokuratorowi zamieszkiwało i pracowało na dwu folwarkach.
W roku 1525 zamek staje się siedzibą książęcego starosty. Gościł tu też często pierwszy władca nowożytnych Prus – Albrecht Hohenzollern, jak również jego następcy. Pod koniec życia Albrechta w 1561 roku rozpoczęto generalną przebudowę i rozbudowę zamku, kontynuowaną później w latach 1580-1585. Prace prowadził nadworny architekt Christopher Römer z Królewca. Roboty budowlane objęty także zamkowe fortyfikacje, które z polecenia księcia Jerzego Wilhelma w 1628 roku umocnił inżynier Christian Rose. Następna przebudowa miała miejsce w 1655 roku. Wówczas w związku z rozwojem artylerii, włączono w obręb fortyfikacji obszar lokowanego w 1646 roku miasta, tworząc rozległy, jednolity system obronny.
W 1682 roku w czasie pożaru miasta, zamek uległ częściowemu zniszczeniu. Odbudowę rozpoczęto dwa lata później. Równocześnie ruszyły roboty fortyfikacyjne wykonywane pod kierunkiem generała von Waldeck. W pierwszej fazie ograniczyły się one do postawienia wokół miasta drewnianego parkanu, a następnie w latach 1697-1698 zrealizowano system fortyfikacji bastionowych, którego projekt oparto na wzorcu z podręcznika napisanego przez torunianina Adama Freytag’a.
Na panoramie miasta z 1684 r. widać zamek jako budowlę okazałą, czteroskrzydłową (na planie wydłużonego prostokąta), ułożoną dłuższym bokiem wzdłuż rzeki i opasaną wysokim murem obronnym. U podnóża wzgórza zamkowego płynęła Pisa nawadniająca fosę, oddzielająca zamek od miasta. Wjazd na zamek prowadził od strony wschodniej, mostem przerzuconym nad fosą osłoniętym od strony miasta wg spisu z 1740 roku rawelinem i dalej bramą umieszczoną w zewnętrznym murze obronnym. W świetle opisu z 1740 roku i powyższego planu warowania posiadała na dwu narożach (północno-wschodnim i południowo-zachodnim) bastiony. W kazamatach północnego mieścił się arsenał, w którym oprócz broni użytkowej przechowywano broń starą, dawną. Natomiast fortyfikacje miejskie zachowały się fragmentarycznie. Na planie czytelna jest linia umocnień z trzema murowanymi bastejami i zarysem (częściowo jeszcze nawodnionej) fosy.
Jeszcze w I połowie XVIII wieku zamek służył jako twierdza, w której stacjonował garnizon wojskowy. W 1740 roku przeprowadzono kolejny remont adaptując wnętrza na aktualne potrzeby. Zamek powoli traci walory militarne na rzecz wygodnej rezydencji, która od 1787 roku stanowi własność prywatną. W 1837 roku została rozebrana część budynków i murów obronnych.nZamek został zburzony w 1945 r, a resztki jego ruin rozebrano w latach sześćdziesiątych XX w.
Bibliografia: Haftka Mieczysław – Zamki krzyżackie w Polsce, Malbork-Płock 1999
